Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі халықаралық рейтингтер тиімді экономикалық саясатты қалыптастыруда, елдердің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда және инвестициялар тартуда маңызды рөл атқарады. Бұл рейтингтер әртүрлі мемлекеттердің бизнес-ортасындағы табыстар мен кемшіліктерді объективті өлшеуге мүмкіндік береді, бұл кәсіпкерлер үшін жағдайды одан әрі жақсарту үшін құнды бағдарлар береді. Қазақстан үшін мұндай рейтингтерге бағдарлау ерекше маңызға ие, өйткені олар басқа елдермен салыстыру құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар ұлттық бизнес-ортадағы күшті және әлсіз жақтарын анықтауға көмектесетін «бенчмарк» түрі ретінде де қызмет етеді.

Айта кетейік, қаңтар айында Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік белсенділіктің 2023-2024 жылдарғы жай-күйі туралы Ұлттық баяндамасын жариялады. Осы материалдағы деректер баяндаманың негізіне салынды.

Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі (IMD) және Жаһандық кәсіпкерлікті бақылау рейтингі (GEM) сияқты рейтингтер халықаралық аренадағы елдердің бизнес климаты мен бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл рейтингтер институционалдық орта, инфрақұрылым, қаржыландыруға қолжетімділік, білім беру мүмкіндіктері, инновациялар және құқықтық қорғау сияқты кәсіпкерлікті дамытуға әсер ететін факторлар туралы толық ақпарат береді.

Қазақстан үшін халықаралық рейтингтер экономикалық реформаларды стратегиялық мониторингтеудің және мемлекеттік саясатты іске асырудың тиімділігін бағалаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл рейтингтер кәсіпкерліктің әртүрлі салаларындағы динамика мен қол жеткізілген нәтижелерді қадағалап қана қоймай, жетілдіру үшін әлеуетті бағыттарды анықтауға мүмкіндік беретін объективті индикаторлар болып табылады. Осындай рейтингтерде көрсетілген басқа елдердің озық тәжірибелері мен табысты тәжірибелеріне бағдарлану ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыруға бағытталған неғұрлым ойластырылған және тиімді экономикалық стратегияларды әзірлеуге ықпал етеді.

Бұл тұрғыда Қазақстанның халықаралық аренадағы орнын объективті бағалауға және жетілдіру үшін негізгі бағыттарды бөлуге мүмкіндік беретін Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі (IMD) маңызды ақпарат көзі болып табылады.

Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі (IMD)

Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі (World Competitiveness Ranking) – бұл жыл сайынғы жаһандық зерттеу және Institute of Management Development (IMD) нұсқасы бойынша экономикалық бәсекеге қабілеттілік деңгейі бойынша елдердің рейтингі.

IMD рейтингі мынадай факторларды бағалайтын кешенді зерттеудің нәтижесі болып табылады: «Экономикалық қызмет», «Үкіметтің тиімділігі», «Бизнестің тиімділігі» және «Инфрақұрылым» статистикалық және сауалнама деректері негізінде қалыптастырылады.

2024 жылы IMD зерттеуі әлемнің 67 елін ғана қамтыды. Рейтингке алғаш рет Гана, Нигерия және Пуэрто-Рико кіреді. Бәсекеге қабілеттілік рейтингінің көшбасшылары Сингапур (1-ші), Швейцария (2-ші) және Дания (3-ші) болып табылады, бұл оларды әлемдегі ең бәсекеге қабілетті экономикаларға айналдырады. Үздік 10 елге Ирландия, Гонконг, Швеция, Біріккен Араб Әмірліктері, Тайвань, Нидерланды және Норвегия кіреді.

2024 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша Қазақстан 2023 жылғы рейтингпен салыстырғанда 2 пунктке және 2022 жылғы рейтингпен салыстырғанда 8 пунктке көтеріліп, 66 балл нәтижесімен 35-ші орынды иеленді. Қазақстан Португалия (36-орын), Кувейт (37-орын) және Жапония (38-орын) сияқты елдерден озып тұр.

Сондай-ақ, 2024 жылы «Инфрақұрылым» факторын қоспағанда, бәсекеге қабілеттіліктің барлық факторлары бойынша Қазақстанның позицияларының жақсарғаны байқалады (47-ден 49-орынға дейін төмендеу).

IMD зерттеу респонденттерінің пікірінше, Қазақстан Республикасы экономикасының неғұрлым тартымды факторларының қатарына: қолайлы бизнес-орта (респонденттердің 58,2%), тиімді еңбек қатынастары (43,6%), экономиканың серпінділігі (43,6%), қаржыландыруға қолжетімділік (40,9%), саясаттың тұрақтылығы мен болжамдылығы (38,2%) жатады.

Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингін (IMD) талдағаннан кейін Кәсіпкерліктің жаһандық мониторингінің рейтингін (GEM) де қарастыру маңызды. Бұл рейтинг бизнес-ахуалды және шағын және орта бизнестің дамуына әсер ететін факторларды бағалау үшін құнды деректерді ұсына отырып, елдердің кәсіпкерлік белсенділігі мен инновациялық әлеуеті деңгейіне бағытталған.

Кәсіпкерліктің жаһандық мониторингінің рейтингі (GEM)

GEM кәсіпкерлікті дамыту саласында ұлттық зерттеулер жүргізу және кәсіпкерлік белсенділіктің ағымдағы жай-күйі туралы ақпарат алмасу бойынша жетекші бизнес-мектептердің бастамасын білдіреді.

2022 жылы Қазақстан кәсіпкерлікті дамыту шарттары бойынша 47 ел арасында 21-ші орынға ие болды. Бұл шарттар 12 фактордан тұратын NESI (Ұлттық кәсіпкерлік контекстінің индексі) жиынтық индексі арқылы бағаланады. Егер индекстің мәні 5-тен асса, бұл кәсіпкерлікті дамытудың қолайлы жағдайларын көрсетеді. Әйтпесе, егер мән 5-тен төмен болса, бұл кедергілердің болуын көрсетеді.

Қазақстанның NESI индексі 4,8 балды құрады (21-ші орын). БАӘ (6,8), Нидерланды (6,3) және Финляндия (6,2) рейтингіндегі ең жоғары көрсеткіштер.

Сондай-ақ, GЕМ деректері бойынша Қазақстанда ерте кәсіпкерлік белсенділіктің (ЕКБ) айтарлықтай өсуі және халық арасында кәсіпкерлікке деген қызығушылық байқалады. Мәселен, Қазақстанда ерте кәсіпкерлік белсенділік деңгейі 20% деңгейінде тіркелді (жалпы рейтингте 9-орын), бұл алдыңғы қатарлы батыс және Азия елдерінен озып тұр.

Мысалы, Франция 36-шы, Германия – 38-ші, АҚШ – 12-ші, Ұлыбритания – 23-ші, Оңтүстік Корея – 21-ші, Жапония – 41-ші орындарды иеленді.

Әрі қарай, Қазақстандағы экономикалық жағдайды және кәсіпкерлікті дамытуды тереңірек түсіну үшін экономикалық еркіндік индексін талдау қажет. Бұл индекс әртүрлі елдердегі нарық еркіндігінің дәрежесін, соның ішінде меншік құқығын қорғау, экономикаға Үкіметтің араласу дәрежесі, сыбайлас жемқорлық деңгейі, салық салу және жалпы бизнес климатына әсер ететін басқа да негізгі аспектілерді бағалайды.

Экономикалық еркіндік индексі

Экономикалық еркіндік индексі (Index of Economic Freedom) – бұл экономикалық еркіндік деңгейін бағалайтын және тиісті рейтингті қалыптастыруға негіз болатын біріктірілген көрсеткіш. Оны The Heritage Foundation зерттеу орталығы жариялайды.

^{Анықтама: Экономикалық еркіндік «азаматтарға қажетті бостандықты қорғау мен қолдауды қоспағанда, тауарлар мен қызметтерді өндіруге, бөлуге және тұтынуға Үкіметтің араласуының немесе кедергісінің болмауы» деп түсініледі. Экономикалық еркіндікті бағалау 4 санаттағы («Құқық үстемдігі», «Үкімет мөлшері», «Мемлекеттік реттеу тиімділігі», «Нарықтың ашықтығы») 12 сандық және сапалық көрсеткіштер бойынша жүргізіледі}

2024 жылы зерттеу әлемнің 176 елін қамтыды. Экономикалық еркіндік рейтингін еркін экономикасы бар елдер тобына жататын Сингапур (1-орын; 83,5 ұпай), Швейцария (2-орын; 83 ұпай), Ирландия (3-орын; 82,6 ұпай) және Тайвань (4-орын; 80,0 ұпай) басқарады.

2024 жылғы рейтингте Қазақстан 62,0 балл нәтижесімен 67-орынға ие болып, өткен жылмен салыстырғанда 5-орынға көтерілді. Дегенмен, бұл 2022 жылғы позициялардан әлі де төмен (2023 жылғы рейтингте – 62,1 баллмен 71 орын; 2022 жылғы рейтингте – 64,4 баллмен 64 орын). Қазақстан орташа еркін экономикасы бар елдер тобына жатқызылған, бұл ретте оның көрсеткіштері орташа әлемдік және өңірлік мәндерден асып түседі. 

Рейтингте Қазақстан Мексика (68-орын), Сауд Арабиясы (69-орын), Әзірбайжан (70-орын), Тайланд (87-орын), Иордания (92-орын), Түркия (102-орын), Өзбекстан (103-орын), Ресей (131-орын), Қытай (151-орын орын).

2024 жылы «Монетарлық еркіндік» компоненті бойынша – 67,7-ден 62,6 баллға дейін айтарлықтай нашарлау байқалады. Сондай-ақ келесі компоненттер бойынша нашарлау байқалады: «Мемлекеттік шығыстар» (-0,7 балл), «Меншік құқығы» (-0,7 балл), «Сот жүйесінің тиімділігі» (-0,6 балл), «Салық ауыртпалығы» (-0,4 балл), «Үкіметтің тұтастығы» (-0,4 балл), «Сауда еркіндігі» (-0,2 балл).

«Инвестициялық еркіндік» және «Қаржылық еркіндік» компоненттері өзгеріссіз қалады.

Өткен жылмен салыстырғанда жақсару «Бизнес еркіндігі» (64,6-дан 69,7 баллға дейін), сондай-ақ «Фискалдық әл-ауқат» (70,6-дан 73,3 баллға дейін) компоненттері бойынша байқалады. Алайда, бұл көрсеткіштер әлі де 2022 жылғы деңгейге жеткен жоқ (93,5 балл), бұл бюджет тапшылығының көлеміне және елдің қаржылық жағдайына байланысты.

«Экономикалық еркіндік индексі» рейтингінің жекелеген компоненттері 2030 жылға дейінгі шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту тұжырымдамасының күтілетін нәтижелеріне енгізілген. 2024 жылғы рейтинг нәтижелеріне сәйкес Қазақстан «Сауда еркіндігі» компоненті бойынша ғана күтілетін нәтижелерге барынша жақын (2025 жылға қарай күтілетін мән – 75 балл), экономикалық еркіндік индексінің қалған компоненттері бойынша ағымдағы алшақтық 7,4-тен 22 баллға дейін құрайды.

Осы рейтингке сәйкес, бизнесті жүргізудің негізгі шектеулері құқық үстемдігі (меншік құқығы, Үкіметтің транспаренттілігі, соттар), бағаның бұрмалануы, бәсекелестік және инвестициялар еркіндігі сияқты іргелі институттар болып табылады.

Бұл ретте құқық үстемдігі мен экономикалық даму деңгейі арасындағы байланыс тікелей болып табылады. Жан басына шаққандағы ЖІӨ (сатып алу қабілетінің паритеті бойынша) мен құқық үстемдігі индексі (Heritage Foundation) арасындағы корреляция 83% құрайды. Барлық дамыған елдер индексте жоғары орынға ие.

Жоғарыда аталған рейтингтерден басқа, Экономикалық күрделілік деңгейінің рейтингіне назар аудару керек. Экономикалық күрделілік тұжырымдамасын қолдана отырып жасалған бұл рейтинг елдің күрделі және әртүрлі тауарлар мен қызметтерді өндіру қабілетін бағалайды. Экономикалық күрделіліктің жоғары деңгейі экономиканың ұзақ мерзімді орнықты өсуі үшін маңызды индикатор болып табылатын жоғары технологиялық және бәсекеге қабілетті салалардың дамуын көрсетеді.

Экономикалық күрделілік деңгейінің рейтингі

Хаусман мен Идальго әдістемесіне негізделген экономикалық күрделілік индексі (Economic Complexity Index – ECI) әлем елдері экономикаларының дамуын бағалаудың маңызды құралына айналды.

Оның маңыздылығы экономикалық дамуды тиімді болжау қабілетінде. ECI-нің жоғары деңгейі өндірістің әртүрлілігі мен технологиялылығын көрсетеді, бұл елдің одан әрі өсу үшін айтарлықтай әлеуетін көрсетеді.

2022 жылғы рейтингке сәйкес, Қазақстан әлемнің 145 елінен 85-ші орында (ECI индексі = -0,36). Ең жоғары көрсеткіштер Жапонияда (ECI = 2,29), Оңтүстік Кореяда (2,12) және Швейцарияда (2,08). Басқаша айтқанда, Қазақстанның тауар себеті осы елдердің тауар себеттерімен салыстырғанда әртараптандырылмаған.

Мысалы, Қазақстандағы өнімнің негізгі үлесі өндіруші өнеркәсіп саласына тиесілі, ал Жапония мен Оңтүстік Кореяда машина жасау саласы басым, ал Швейцарияда фармацевтика басым.

Көрші елдер арасында Қырғызстан (0,06; 61-орын), одан кейін Өзбекстан (-0,05; 66-орын) көш бастап тұр және Қазақстан көшбасшыларының үштігін (-0,36; 85-орын) жабады.

Осылайша, Қазақстан өнеркәсібі негізінен шикізат ресурстарын өндіруге және экспорттауға бағдарланған. Бұл секторлардың кірістері әлемдік бағалардың өзгеруіне қатты тәуелді, бұл соңғы жылдары экономикалық тұрақсыздық пен жоғары құбылмалылыққа әкелді.

Сонымен қатар, ел экономикасының құрылымында басқа секторлармен салыстырғанда өндіруші салаларға инвестициялар кірістілігінің айтарлықтай басым болуы байқалады. Бұл тұрақты экономикалық даму үшін белгілі бір тәуекелдерді тудырады, өйткені шикізат секторына тәуелділік экономиканы әртараптандыру және табысы аз, бірақ әлеуетті перспективалы салаларды дамыту мүмкіндіктерін шектеуі мүмкін.

Осылайша, халықаралық рейтингтер экономиканың әртүрлі секторларындағы реформаларды жүзеге асыру үшін «бағдар» ретінде шешуші рөл атқарады, бұл көрсеткіштерді жетекші елдермен салыстыруға ғана емес, сонымен қатар жақсарту мен дамудың бағыттарын анықтауға мүмкіндік беретін объективті деректерді ұсынады. Олар институттарды жаңғыртуға, іскерлік ахуалды жақсартуға және бәсекеге қабілеттілікті арттыруға бағытталған стратегияларды қалыптастырудың маңызды құралы ретінде қызмет етеді. Осы рейтингтерге негізделген бизнес-ортаның жай-күйінің тұрақты мониторингі өзгерістерге жедел ден қоюға, мемлекеттік саясатты түзетуге және экономикалық реформалардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.